para ani apra prakruti

सातव्या अध्यायाच्या सुरवातीला श्रीकृष्ण अर्जुनाला विज्ञान म्हणजे एका नित्य परमेश्वरापासून विविध नाशिवंत पदार्थ कसे तयार होतात हे समजणे आहे असे सांगून पुढे विज्ञानाची यथार्थ ओळख करून देतात .ते जाणून घेण्याची गरज काय हे समजावताना ते म्हणतात
एथ विज्ञाने काय करावे ।ऐसे घेसि जरी मनोभावे ।तरी पै आधी जाणावे ।तेंची लागे ।3
भगवंत म्हणतात ,माझी प्रकृती हि पृथ्वी ,आप ,तेज, वायू ,आकाश ,मन ,बुद्धी ,अहंकार अशा आठ प्रकारात विभागली आहे .प्रकृती म्हणजेच महत तत्वादिक माझी माया ,हि माझी छाया आहे ,हिच्यामुळे त्रैलोक्य उत्पन्न होते ,हीच अपरा प्रकृती होय .
जिने हे सर्व जग धारण केले आहे अशी माझी हिच्याहून वेगळी जीवभूता परा प्रकृती आहे .अपरा प्रकृतीचे आठ भाव हे परा प्रकृतीच्या ठिकाणी लीन असतात .ही परा प्रकृती जड जीवाला सजीव करते ,-जीवाला सज्ञान करते ,व मनाला शोक ,मोह इत्यादी प्रदान करते ,बुद्धीमध्ये जी जाणण्याची शक्ती आहे ,जगताला धारण करणारे अहंकाराचे जे कौशल्य आहे ते दोन्हीही परा प्रकृतीमुळे आहे .
सर्वप्राणीमात्र हे  परा व अपरा ह्या दोन्ही प्रकृतीपासून निर्माण झाले .सर्व जगाचा आदी आणि अंत मीच आहे .
परा जेंव्हा अपरेच्या परिणामास पावते तेंव्हा प्राणिवर्ग रुपी नाण्याची टाकसाळ सुरु होते ,अंडज  ,स्वेदज , जारज .व उद्भिज अशा प्रकारच्या आकृती व्यक्त होऊ लागतात .या वेगवेगळ्या आकार प्रकारांच्या प्राण्यांचा प्रसार ,कर्माकर्म व्यवहार व आटणी सर्व प्रकृतीच करते .आणि प्रकृती तर माझीच छाया आहे ,म्हणून सर्व जगाचा आदी ,मध्य ,शेवट मीच आहे .
ज्याप्रमाणे सोन्याच्या दोऱ्यात  सोन्याचेमणी ओवावे त्याप्रमाणे हे जग माझ्यात गुंफले आहे .उदकातील रस मी आहे ,चंद्र सुर्यातली प्रभा मी आहे ,वेदातील ओंकार ,आकाशातील शब्द ,पुरुषातील पौरुष मी आहे .पृथ्वीतील गंध अग्नीतील तेज ,प्राण्यांचे जीवन ,तपस्व्यांचे तप ,बुद्धिमंतांची बुद्धी ,तेज्स्व्यांचे तेज मी आहे .काम आणि राग याविरहित असे बलवानांचे बल मीआहे ,आणि भूतांच्या ठिकाणी असलेला धर्माधीष्टीत काम मी  आहे .सात्विक ,राजस आणितामस असे जे पदार्थ ते माझ्यापासून उत्पन्न झाले ,पण मी त्यांच्यामध्ये नाही .
ही त्रिगुणात्मक माया ,माझीच छाया ही पद्द्याप्रमाणे माझ्या आड आली आहे ,म्हणून प्राणी मलाजाणत नाहीत ,मद्रुप होत नाहीत ,माझेच असून  मला ओळखत नाहीत कारण मी व माझे या भ्रांतीने ये विषयांध झाले आहेत .