वैदिक परंपरेतून यज्ञाला मिळालेले हे अधिष्ठान श्रीकृष्ण काळातही समाजमान्य होते ,म्हणून गीतेने यज्ञ चर्चा तर केली ,पण तिला निसर्ग चक्रानुसार कर्माशी बांधून व त्यातील कर्तृत्व मद आणि आसक्ती यांचा त्याग करण्यास सांगून निष्काम कर्मयोगाची कल्पना प्रथम मांडली .
म्हणोनी फळी लागू ।सांडोनी देह्संगू ।कर्मे करावी हा चांगु ।निरोप माझा ।अ १८ -१७६
याचा अर्थ यज्ञ ,दान ,तप हि कर्मे फळाची इच्छा त्यागून केली तर त्याने चित्त शुध्द होते असा भगवंताचा निरोप आहे
ज्ञानेश्वर काळात यज्ञ संस्थेचा जोर ओसरला होता .आदि शंकराचार्यांनी वैदिक धर्माचे पुनरुज्जीवन केले ,पण यज्ञसंस्था व कर्मकांड यांचे महत्व कमी झाले होते .श्रीज्ञानेश्वरांनी कर्म या वैदिक संकल्पनेला स्थलकालानुरूप उचित अथवा विहित कर्म हि कल्पना जोडली व धर्माचे एक नवेच परिमाण प्राप्त करून दिले .
नियत कर्मे केलीच पाहिजेत हे सांगताना प्राप्त परिस्थितीत योग्य ,हेतुरहित ,चातुर्वर्ण्यानुसार कर्तव्य ठरणारे कर्म निष्काम होऊन करणे ,कर्मफलाचा त्याग करून करणे हा स्वधर्म व हाच कर्म यज्ञ होय .अशा स्वधर्माचरणाने मोक्ष प्राप्ती होते असा विचार ते मांडतात .यामुळे कर्म आणि यज्ञ यांचा काळानुसार विस्तार होऊन ते कृतीत आणण्यास सुलभ होतात स्वधर्म हाच यज्ञ म्हणून स्वीकारण्याने यज्ञातील फलेच्छा जाऊन तो अखंड चालणारा नित्य यज्ञ होतो .
स्वधर्मु जो बापा ।तोची नित्य यज्ञु जाण पां ।
म्हणोनी स्वधर्माधीष्ठान ।ते अखंड यज्ञ याजन ।जो करी तया बंधन ।काहीच नाही ।
सकाम कर्म व कर्मकांड यांना येथे स्थान नाही .निष्काम कर्मयोगाची पायरी गाठण्यासाठी संताना शरण जावे असे ज्ञानेश्वर सांगतात हा निष्काम कर्मयोगी ज्या सहजावस्थेत जगतो तीच भक्ती होय
पुढे यज्ञ या संकल्पनेचा अजून विस्तार करताना ज्ञानेश्वर मोठेच अंतर पार करतात .त्यांचा प्रजापती वर्ण विशेषांप्रमाणे स्वधर्माचरण करून उध्दार करून घेणे जीवांच्याच हाती सोपवतो व काय करू नये हे सांगताना व्रते ,नियम ,आत्मदंड ,तीर्थयात्रा ,योग ,अनुष्ठान या गोष्टी टाळण्यास सांगतो .
श्री ज्ञानेश्वर म्हणतात कि यज्ञ म्हणजे होमहवन वगैरे काही नाही ,तर जीवन हाच एक यज्ञ आहे ,आपले जगणे ,आपली कर्मे हि हविर्द्रव्ये आहेत -ती या जीवन यज्ञात अर्पण करायची आहेत .
सृष्टीची भगवंताने केलेली उत्पत्ती हा पहिला महायज्ञ ,तेथून ते तुझ्या जगण्या पर्यंत हे यज्ञ चक्र अविरत फिरत आहे .
म्हणोनी फळी लागू ।सांडोनी देह्संगू ।कर्मे करावी हा चांगु ।निरोप माझा ।अ १८ -१७६
याचा अर्थ यज्ञ ,दान ,तप हि कर्मे फळाची इच्छा त्यागून केली तर त्याने चित्त शुध्द होते असा भगवंताचा निरोप आहे
ज्ञानेश्वर काळात यज्ञ संस्थेचा जोर ओसरला होता .आदि शंकराचार्यांनी वैदिक धर्माचे पुनरुज्जीवन केले ,पण यज्ञसंस्था व कर्मकांड यांचे महत्व कमी झाले होते .श्रीज्ञानेश्वरांनी कर्म या वैदिक संकल्पनेला स्थलकालानुरूप उचित अथवा विहित कर्म हि कल्पना जोडली व धर्माचे एक नवेच परिमाण प्राप्त करून दिले .
नियत कर्मे केलीच पाहिजेत हे सांगताना प्राप्त परिस्थितीत योग्य ,हेतुरहित ,चातुर्वर्ण्यानुसार कर्तव्य ठरणारे कर्म निष्काम होऊन करणे ,कर्मफलाचा त्याग करून करणे हा स्वधर्म व हाच कर्म यज्ञ होय .अशा स्वधर्माचरणाने मोक्ष प्राप्ती होते असा विचार ते मांडतात .यामुळे कर्म आणि यज्ञ यांचा काळानुसार विस्तार होऊन ते कृतीत आणण्यास सुलभ होतात स्वधर्म हाच यज्ञ म्हणून स्वीकारण्याने यज्ञातील फलेच्छा जाऊन तो अखंड चालणारा नित्य यज्ञ होतो .
स्वधर्मु जो बापा ।तोची नित्य यज्ञु जाण पां ।
म्हणोनी स्वधर्माधीष्ठान ।ते अखंड यज्ञ याजन ।जो करी तया बंधन ।काहीच नाही ।
सकाम कर्म व कर्मकांड यांना येथे स्थान नाही .निष्काम कर्मयोगाची पायरी गाठण्यासाठी संताना शरण जावे असे ज्ञानेश्वर सांगतात हा निष्काम कर्मयोगी ज्या सहजावस्थेत जगतो तीच भक्ती होय
पुढे यज्ञ या संकल्पनेचा अजून विस्तार करताना ज्ञानेश्वर मोठेच अंतर पार करतात .त्यांचा प्रजापती वर्ण विशेषांप्रमाणे स्वधर्माचरण करून उध्दार करून घेणे जीवांच्याच हाती सोपवतो व काय करू नये हे सांगताना व्रते ,नियम ,आत्मदंड ,तीर्थयात्रा ,योग ,अनुष्ठान या गोष्टी टाळण्यास सांगतो .
श्री ज्ञानेश्वर म्हणतात कि यज्ञ म्हणजे होमहवन वगैरे काही नाही ,तर जीवन हाच एक यज्ञ आहे ,आपले जगणे ,आपली कर्मे हि हविर्द्रव्ये आहेत -ती या जीवन यज्ञात अर्पण करायची आहेत .
सृष्टीची भगवंताने केलेली उत्पत्ती हा पहिला महायज्ञ ,तेथून ते तुझ्या जगण्या पर्यंत हे यज्ञ चक्र अविरत फिरत आहे .
No comments:
Post a Comment